وادی حمضحَمض، وادی ، از وادیهای ( رودهای ) فصلی در عربستان سعودی است. ۱ - موقعیت جغرافیاییاین وادی از عوارض طبیعی مهم جزیرة‌العرب است و میان شهرهای مدینه و تبوک ، در شمال‌غربی عربستان، قرار دارد. [۱]
موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض: دارة‌الملک عبدالعزیز، ج۵، ص۳۳۲ـ۳۳۳، ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
بیشتر اعتبار و شهرت حمض به‌سبب قرار داشتن در شمال شهر مدینه و ارتباط شهر با بخشهای شمالی از طریق بستر این وادی است. وادی حمض یکی از سه وادی مهم اطراف مدینه است. [۲]
الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ج۲۳، ص۴۸، ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۲ - حوضه آبریزقسمت علیای حوضه آبریز آن در استانِ (منطقه) مدینه و مَصَبِّ آن در استان تبوک است. [۳]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۴، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۴]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۳۹، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۳ - تشکیل شده از سه شاخهاین وادی از سه شاخه بزرگ تشکیل می‌شود که خود از شعبات کوچک‌تری شکل گرفته‌اند: شاخه شمالی به نام وادی جِزْل، در جنوب شهرهای مدائن صالح و عُلاء، که مسیر اصلی آن به سمت جنوب است؛ شاخه شرقی به نام وادی قناه، در شمال و شمال‌شرقی مدینه، که مسیر اصلی آن به سمت مغرب است؛ و شاخه جنوبی به نام وادی عقیق، در جنوب و جنوب‌غربی مدینه، متشکل از چند وادی دیگر مانند بطحان که جهت اصلی آن به سمت شمال است. این سه وادی در مغرب خیبر، در جنوب کوه قهباء (ارتفاع ۶۲۱ متر) و مغرب کوه ابوبردیه (ارتفاع ۵۷۴ متر) به‌هم می‌پیوندند و شاخه اصلی وادی حمض را تشکیل می‌دهند که در جهت عمومی شرقی ـ غربی، عرض ارتفاعات نه چندان مهم را می‌پیماید و در جنوب بندر وَجْه، نزدیک رأس کور کومه (یا جر یجیب) و مقابل جزیره امّ اورمه به دریای سرخ می‌ریزد. [۵]
عبدالعزیز کعکی، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۵۰۹، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸ـ.
[۶]
عبدالباسط بدر، التاریخ الشامل للمدینة المنورة، ج۳، نقشه مقابل، ص۳۰۱، مدینه ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۷]
نقشه عمومی خاورمیانه، مقیاس ۰۰۰، ۷۵۰، ۱: ۳، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش.
[۸]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۳۹، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۹]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
در برخی منابع، شاخه اصلی وادی حمض، ادامه وادی عقیق معرفی شده است که با عبور از مغرب شهر مدینه، در شمال‌غربی شهر، حمض نامیده می‌شود. [۱۰]
عبدالباسط بدر، التاریخ الشامل للمدینة المنورة، ج۳، نقشه مقابل، ص۳۰۱، مدینه ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۱۱]
عبدالقدوس انصاری، آثارالمدینة المنورة، ج۱، ص۲۱۳، جده ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
۴ - طول و عرضطول وادی حمض تا ۴۰۰ کیلومتر و عرض آن تا ۱۵۰ متر ذکر شده است. [۱۲]
عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ص۱۲۸، ج۱، ریاض ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶.
[۱۳]
عبدالعزیز کعکی، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۵۲۲، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸ـ.
حوضه وادی حمض دارای آب و هوای گرم و خشک است.۵ - میانگین دمامیانگین دمای سالیانه آن در قسمتهای مختلف از ْ۲۴ تا ْ۲۸ متغیر است و بارش سالیانه آن‌جا در همه قسمت‌ها از یکصد میلیمتر بیشتر نیست. [۱۴]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۶ - دارای روستاهای متعدددر این منطقه روستاهای متعددی است و آثار ویران شده سدّ حمیری‌ها در آن‌جا مشاهده می‌شود. [۱۵]
ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۲۱، پانویس ۴، چاپ محمد بن علی اکوع، بغداد ۱۹۸۹.
ساکنان بخشهایی از حوضه وادی حمض، از جمله در شمال مدینه، به کشاورزی می‌پردازند و به‌رغم بارش اندک سالیانه، در برخی نقاطِ این حوضه، چند سد برای استفاده بیشتر از آبهای سطحی احداث شده است. [۱۶]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۷۸ـ۷۹، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۱۷]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۶۱، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
تا به امروز اهالی این وادی در مهارت قطع کردن درخت نخل با یک ضربه شمشیر معروف‌اند. [۱۸]
ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۳۲، پانویس ۳، چاپ محمد بن علی اکوع، بغداد ۱۹۸۹.
۷ - عوارض اطراف وادیدر اطراف وادی حمض عوارض طبیعی متعددی دیده می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: حَرّه (زمینهای سنگلاخ) عُوَیرَض در شمال وادی جزل؛ حرّه زبن در مغرب همین وادی؛ و کوههای شیهوب، اغلب (هر دو در مغرب وادی جزل و شمال شاخه اصلی وادی حمض)؛ کوههای اجرد، رِضوی با ارتفاع ۸۱۴، ۱ متر (هر دو در مغرب شاخه اصلی وادی حمض)؛ و کوه حمض در نزدیکی مدینه. [۱۹]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۷۲، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
[۲۰]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۲۱]
اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ج۱، ص۱۹۰، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
حمض جزو حجاز محسوب می‌شود [۲۲]
عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرة‌العرب، ج۱، ص۱۴۳، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴.
[۲۳]
فؤاد حمزه، قلب جزیرة‌العرب، ج۱، ص۵۴، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
[۲۴]
الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ریاض، ج۱، ص۴۷، دارة‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
و پیش از اسلام ، بخشی از سرزمین قبایلِ عربِ جُهینه (که میان مدینه و شهر ساحلی امّلَج سکونت داشتند) و عذره (که میان امّلج و وجه ساکن بودند) به شمار می‌رفت و در مسیر یکی از راههای کاروان‌رو تابستانی جزیرة‌العرب، از مکه به شمال حجاز و شام، قرار داشت. [۲۵]
سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۵۷، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
[۲۶]
سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۸۰، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
۸ - وضعیت آن بعد از هجرتپس از هجرت مسلمانان به مدینه، وادی حمض و آبادیهای واقع در حوضه آبریز آن، به‌سبب نزدیکی به شهر، به سرعت در قلمرو اسلامی قرار گرفت و چون شمال‌شرقی شهر مدینه کوهستانی است، وادی حمض مسیر اصلی پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و اصحابش در غزوات ، سَریّه‌ها و فتوحات شمال مدینه شد. در ربیع‌الاول سال دوم، غزوه بُواط در جنوب وادی حمض و نزدیک کوه رِضوی صورت گرفت. در محرّم سال هفتم، پیامبر اکرم و یارانش برای فتح خیبر ، به‌رغم طولانی‌تر بودن راه ، به‌سبب سهولت آمد و شد، از بستر وادی حمض به سمت خیبر رفتند. [۲۷]
سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۱۸۵، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
[۲۸]
شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، ج۱، ص۳۵، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
در رجب سال نهم نیز وادی حمض مسیر اصلی سپاه مسلمانان در غزوه تبوک بود. [۲۹]
سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ج۱، ص۱۹۷، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵.
[۳۰]
شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، ج۱، ص۴۰، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
پس از فتوحات مسلمانان، عده‌ای از قبایل تمیم و زُغَیْبات در آن‌جا به‌سر می‌بردند. [۳۱]
عاتق بلادی، معجم قبائل الحجاز، ج۱، ص۵۸، مکه ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۲]
عاتق بلادی، معجم قبائل الحجاز، ج۱، ص۱۹۶، مکه ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۹ - مسیر کاروانهاوادی حمض قرن‌ها مسیر کاروانهایی بود که از شمال جزیرة‌العرب و شام و حتی مصر به حج می‌رفتند. به گزارش بتنونی [۳۳]
محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، ج۱، ص۲۹۱، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
در ۱۳۲۷/۱۹۰۹، در مسیر کاروان حج پاشای مصر، پل وادی حمض بر اثر سیل ویران شده بود.امروزه، به‌جز راه‌آهن حجاز که از وادی حمض و مدینه و تبوک می‌گذرد (حجاز، راه‌آهن)، جاده مدینه ـ تبوک و راه ساحلی که این دو شهر را به‌هم متصل می‌کند، مهم‌ترین راههای وادی حمض‌اند. نام حَمَض که جغرافی‌نویسان دوره اسلامی، مانند ابن‌خرداذبه، [۳۴]
ابن‌خرداذبه، ج۱، ص۶۰.
قدامة بن جعفر [۳۵]
قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، ج۱، ص۱۹۳، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷.
اسکندری، [۳۶]
نصر بن عبدالرحمان اسکندری، کتاب الامکنة و المیاه و الجبال و الآثار و نحو‌ها المذکورة فی الاخبار و الاشعار، ج۱، ص۳۹۲، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
و یاقوت حموی ، در آثارشان به آن اشاره کرده‌اند، بر موضعی میان بصره و بحرین در مشرق دهناء اطلاق می‌شود و با وادی حمض ارتباطی ندارد.۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب، چاپ محمد بن علی اکوع، بغداد ۱۹۸۹. (۲) ابن‌خرداذبه. (۳) شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۴) نصر بن عبدالرحمان اسکندری، کتاب الامکنة و المیاه و الجبال و الآثار و نحو‌ها المذکورة فی الاخبار و الاشعار، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۲۵/۲۰۰۴. (۵) الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ریاض، دارة‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۶) اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، ۱۴۲۰/۲۰۰۰. (۷) عبدالقدوس انصاری، آثارالمدینة المنورة، جده ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۸) محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، قاهره ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۹) عبدالباسط بدر، التاریخ الشامل للمدینة المنورة، مدینه ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۱۰) عاتق بلادی، معجم قبائل الحجاز، مکه ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۱) عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملکة العربیة السعودیة، ج۱، ریاض ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶. (۱۲) فؤاد حمزه، قلب جزیرة‌العرب، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸. (۱۳) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷. (۱۴) عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرة‌العرب، چاپ احمدعلی، مکه ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴. (۱۵) عبدالعزیز کعکی، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸ـ. (۱۶) سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ریاض ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵. (۱۷) موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض: دارة‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۸) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹. (۱۹) نقشه عمومی خاورمیانه، مقیاس ۰۰۰، ۷۵۰، ۱: ۳، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش. (۲۰) یاقوت حموی، معجم البلدان. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «وادی حمض»، شماره۶۵۵۶. |